Na próżno poszukiwać jednej ogólnej definicji rodziny zastępczej. Nawet ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz.U.2017.697), która reguluje funkcjonowanie rodzin zastępczych nie zawiera takiej definicji. Nic wiec dziwnego, że wśród osób, które nigdy nie miały do czynienia z rodzicielstwem zastępczym, pojęcie to jest słabo rozpoznawalne i często mylone z adopcją.

Dlatego też w tym miejscu pragniemy przybliżyć najważniejsze pojęcia składające się na rodzicielstwo zastępcze, które pozwolą wszystkim zainteresowanym tą tematyką lepiej się w niej poruszać.

Niektóre dzieci niestety nie mogą pozostać w swoim rodzinnym domu. Najczęściej przyczyną tego stanu rzeczy jest np. alkoholizm rodziców, nieporadność życiowa lub niedojrzałość emocjonalna za którą idą daleko posunięte zaniedbania w opiece nad dzieckiem i przemoc domowa. Wówczas Sąd decyduje o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej.

Prawo wyróżnia dwie formy takiej pieczy zastępczej:

• instytucjonalną sprawowaną przez placówki opiekuńczo-wychowawcze, regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne lub interwencyjne ośrodki preadopcyjne oraz
• rodzinną sprawowana przez rodziny zastępcze.

Rodziny zastępcze są więc jedną z form pieczy zastępczej będącą alternatywą dla umieszczenia dziecka w domu dziecka lub innej tego typu placówce.

Jako podstawę zadania każdej z form pieczy zastępczej prawo wskazuje:

1. pracę z rodziną umożliwiającą powrót dziecka do rodziny lub gdy jest to niemożliwe
• dążenie do przysposobienia dziecka, a w przypadku braku możliwości przysposobienia dziecka
• opiekę i wychowanie w środowisku zastępczym;
2. przygotowanie dziecka do:
• godnego, samodzielnego i odpowiedzialnego życia,
• pokonywania trudności życiowych zgodnie z zasadami etyki,
• nawiązywania i podtrzymywania bliskich, osobistych i społecznie akceptowanych kontaktów z rodziną i rówieśnikami, w celu łagodzenia skutków doświadczania straty i separacji oraz zdobywania umiejętności społecznych;
3. zaspokojenie potrzeb emocjonalnych dzieci, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb bytowych, zdrowotnych, edukacyjnych i kulturalno-rekreacyjnych.

Nie ma większych wątpliwości, która z wymienionych wyżej form pieczy zastępczej (tj. rodzinna czy instytucjonalna) jest w stanie lepiej wykonać te obowiązki, zwłaszcza w odniesieniu do tych najmłodszych dzieci. I nie chodzi tu o umniejszanie roli domów dziecka. Niewątpliwe są one potrzebne. Chodzi o to, że rodziny zastępcze są potrzebne jeszcze bardziej. W pewnym stanie prawnym do domu dziecka mogą być kierowane dzieci od 4 roku życia, zaś planowana jest zmiana zakładająca podwyższenie tego progu wiekowego do ..lat. To niewątpliwie zwiększy zapotrzebowanie na rodziny zastępcze.

O umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej decyduje Sąd, w przypadku czasowej lub stałej niemożności zapewnienia mu opieki i wychowania przez rodziców. Czyli kiedy? –np. gdy przeciwko rodzicom biologicznym zostaje wszczęte postępowanie o pozbawienie ich władzy rodzicielskiej, a z uwagi na bezpieczeństwo dziecka, do czasu zakończenia tego postępowania Sąd decyduje o jego umieszczeniu właśnie w rodzinie zastępczej.

Aby jednak było to możliwe musi być rodzina zastępcza gotowa do przyjęcia dziecka pod swój dach i do swojego serca.